راه های تامین سلامت روان

راه های تامین سلامت روان

1-تحکیم مبانی خانواده و بالابردن فرهنگ آن 

2-بهسازی محیط 

3-پیامدهای رفتارمذهبی 

4-چگونگی اثرات مذهب و شعایر دینی و مذهبی بر روان و جسم 

1-تحکیم مبانی خانواده و بالابردن فرهنگ آن

راه دیگر تأمین سلامت روانی برای انسان ها، تأمین محیطی گرم و عاطفی برای برآورده کرده نیازهای گوناگون روانی و جسمانی است. خانوادة هسته‌ای، از دیدگاه اسلام مناسب ترین مجموعه‌ای است که می‌تواند چنین محیطی را فراهم آورد. از دیدگاه اسلام، خانواده گرامی ترین نهادی است که خداوند بر آن صحه گذاشته است. پیامبر اکرم(ص) فرمود:

«ما بنی فی الاسلام بناء احب الله عزوجل واعزّ من التزویج»؛ در اسلام هیچ بنایی ساخته نشده است که نزد خداوند، مطلوب تر و گرامی تر از ازدواج باشد

2-بهسازی محیط

یکی دیگر از راه های تأمین سلامت روانی، بهسازی محیط اجتماعی برای رسیدن به چنین هدفی است. اگر اجتماع محل عرضه انواع محرک های نفسانی باشد و روابط اجتماعی بر این اساس استوار شود، مدارهای سازمان روانی انسان ها، بیشتر برای برآورده کردن خواسته های نفس به کار می‌‌افتد و سرانجام، جامعه مجموعه‌ای می‌شود از تحریک ها و برآورده سازی خواهش نفسانی که به دلیل امکان ناپذیر بودن برآورده سازی نیازهایی که جامعه به وجود آوررده است، بسیاری از فرایندهای روانی، مختل شده و سرانجام، ناهنجاری و بیماری افزایش می‌یابد بدون شک، تحریکات نفسانی بسیار ساده تر از برآورده کردن نیازی است که در پی آن به وجود می‌آید.(1)
توجه به سایر ابعاد اجتماعی نیز از لحاظ سالم سازی محیط اجتماعی، اهمیت بسزایی دارد. تصحیح روابط متقابل اجتماعی، اصلاح ذات بین، رعایت حقوق فردی و اجتماعی انسان ها، احترام متقابل، پسندیدن برای دیگران آنچه را که برای خود می‌پسندیم، و بسیاری از حقایق دیگر، از ضرورت های ایجاد زمینه برای حفظ سلامت روانی است.
تخلیة جامعه از خواهش های نفسانی و غنی سازی آن به آداب اخلاقی و اجتماعی، نمی‌تواند محرک های مزاحم و بیماری زا را به پایین ترین حد ممکن برساند. در روان شناسی، بدون توجه به این نکات نمی‌توان دربارة سلامت روانی سخن گفت.

3-پیامدهای رفتارمذهبی

کرونوبیولوژی(2) یا زیست شناسی زمان، دانشی است که به پدیده های زیستی و تغییرات آنها متناسب با زمان (شب، روز، ماه وسال) می‌پردازد. این دانش در رابطه با تغییرات زیستی و ارتباط آن با زمان است. در خصوص شعایر، یکی از متغیرها این است که این شعایر باید در زمان خاصی انجام گیرند؛ برای نمونه، نماز دارای اوقات برگزاری مشخصی است. امروزه مشخص شده است که ترشح بسیاری از هورمون ها، دوره‌ای و متناوب است؛ یعنی برای مثال، در طول یک شبانه روز، به صورت یکنواخت ترشح نمی‌شوند؛ بلکه بعضی از هورمون ها بیشتر در ساعت های اولیة شب و در نیمه شب، و برخی نیز در فاصلة بین طلوع فجر و طلوع خورشید صبحگاهی ترشح می‌شوند.(3)
باپیشرفت علم مشخص شده است که استراحت و خواب در ساعت های اولیة تاریکی پس از وقت نماز عشا، در مقایسه با ساعت های پایانی شب، برای تقویت قوای جسمانی و روحی، وترمیم و بازسازی در بدن «انابولیسم»(4 )بسیار مؤثر است. در این ساعت ها هورمون رشد(5) در خون، به بالاترین میزان می‌رسد. سفارش اسلام به خواب اول شب و بیداری ساعات پایانی شب و تأکید بر بیدار ماندن به هنگام بین الطلوعین – فاصلة بین طلوع سپیدة صبح و طلوع خورشید که زمان عبادت و هم زمان مقارن با افزایش هورمون های استرس زا کورتیزول،(6) آدرنالین(7) و گلوکو کورتیکوئیدها (8) است یک توصیه و راهبرد بسیار مفید برای سلامت جسمی – روانی است (9)
شواهد و مشاهدات علمی نشان داده است که انسان در تمام ساعات شبانه روز انسان دارای ساعت های زیستی یا نظم طبیعی است. در صورتی که روال زندگی و برنامة کاری، باهم هماهنگ باشند، حفاظت، سلامتی و طول زندگی انسان افزایش می‌یابد. ساعات نماز نیز براساس همین نظم زیستی است. «خداوند را پیش از طلوع خورشید وغروب آن، و ساعاتی از شب تاریک و روز روشن، ستایش کن و تسبیح بگو». (طه: 130(
صبح با صدای الله اکبر بیدار شدن و روز با نماز فجر آغاز کردن، به انسان احساس سرزندگی نشاط و آمادگی برای فعالیت می‌دهد.زود بیداری صبحگاهی و احساس غمگینی در غروب، که در بیماری افسردگی شایع است، با برپایی نماز
فجر و مغرب، به شخص افسرده در این زمان ها، اطمینان قلب و احساس بهبودی می‌بخشد.
گروهی از روان پزشکان دانشکدة علوم پزشکی علامه اقبال لا هوری در پاکستان، در سال 1985 م به این نتیجه رسیده‌اند که درمان افسردگی با نماز و تهجد، نافله و ذکر آیات قرآنی، در گروه مطالعه تا 78./. درصد مؤثر بوده است؛ در مقابل، در گروه شاهد که شب بیدار بودند، پانزده درصد بهبودی نشان داده‌اند. تحقیق دکتر محمد اظهر از مالزی نیز نتایج مشابهی را نشان داده است. همچنین، روان پزشکان در این امر همگی معتقدند که مرگ و میر کسانی که تعداد نزدیکان آنان محدود بوده، تا سه برابر، بیش از کسانی است که با دوستان خود در تماس مستمر و همیشگی بوده ند.
طبق بررسی های حسین اکبر (1377)، نماز جماعت و رفتن به مسجد، امکان تماس مستمر با افراد هم عقیده و روابط اجتماعی را فراهم می‌کند. خاتونی (1376 (دریافته است که شنیدن آوای قرآن باعث کاهش اضطراب بیماران قلبی می‌شود. همچنین، رمضانی (1380) در بررسی وضعیت روانی و مذهبی افراد مبتلا به ویروس ایدز دریافت که در طول مدت مطالعة باورهای دینی و اعتقادی افراد، هم گام با آن، سیر بیماری دست خوش تغییر شده است؛ بنابراین، نتیجه می‌گیرد که با استفاده از درمان های روان شناختی همراه با شیوه های مبتنی بر اعتقادات و باورهای مذهبی، دردهای روحی و روانی به طور مؤثرتری در افراد مبتلا، کاهش یافته و زمینة پیشگیری از گسترش و انتقال ویروس به سایر افراد، در آنها تقویت می‌شود.(10(
در مطالعه موسوی و همکاران (1380) دربارة حضور در اجتماعات مذهبی، و ارتباط آن با بیماری حاد قلبی، مشخص شد که در مجموع، حضور نیافتن در مراسم و گردهمایی های مذهبی مورد مطالعه، بیش از 32./. درصد از بیماران حاد قلبی در شش ماه پیش از ابتلا را تشکیل می‌دادند. در حالی که این رقم در گروه کنترل کمتر از سیزده درصد بود. جیمز و مانویل جی (11) (1993) نشان داده‌اند که تمرین های مذهبی و نیایش، موجب درونی شدن ایمان مذهبی و ارتقای وضعیت روانی بازماندگان از جنگ ویتنام شده است. (12)
در دوران نو جوانی، یکی از اثرات بسیار روشن مسائل فرهنگی بررفتار جنسی نوجوانان، مداخلات مذهبی است. نوجوانانی که در مراسم مختلف مذهبی حضور جدی دارند، ارزش های مذهبی را جزء مهمی از زندگی خود درنظر می‌گیرند و کمتر به فعالیت های جنسی زود هنگام می‌پردازند. این یافته ها، در خصوص نوجوانان مذاهب مختلف کاتولیک، پروتستان و یهود، کاربرد یکسانی دارد.
در پژوهش هالپرن (13) و همکاران (1994)، ترشح هورمون تستوسترون و رابطة آن با دین داری، برروی صد پسر نوجوان بررسی شد. هدف آنها کنترل فعالیت جنسی بود. این افراد دریافتند که پرداختن به امور مذهبی و فعالیت های دینی، در ترشح هورمون جنسی تستوسترون نقش بسزایی دارد. زمانی که نوجوان به امور دینی سرگرم می‌شود، یا به مقدمات و اصول دینی توجه می‌کند، نگرش جنسی او منفی شده و رفتار جنسی‌اش کاهش می‌یابد؛ زیرا هنگام پرداختن به امور دینی، هورمون تستوسترون کمتر ترشح می‌شود و چون که این هورمون کم ترشح می‌شود، فعالیت جنسی نیز کاهش می‌یابد.
اثرات مداخلات مذهبی در کاهش اضطراب و تحمل فشارهای روانی پس از بهبودی مشکلات روان شناختی مورد بررسی شده است. همچنین، ارتباط بین مذهبی بودن و اضطراب و ناراحتی های روانی، در مطالعات همه گیر شناسی مورد بررسی قرار گرفته است. برای نمونه، نتایج دو بررسی نشان داد، اضطراب و ناراحتی های روانی افرادی که به اعتقادات مذهبی پایبند بودند، بسیار کمتر از کسانی بود که به این اعتقادات پایبند نبودند.(14)
درمطالعات مختلف، از جمله پژوهش جلیلوند (1378) دربارة بررسی تأثیر نماز بر اضطراب دانش آموزان دبیرستانی شهر تهران، مشاهده شد که آن دسته از دانش آموزانی که نماز می‌خوانند و مقید به تکالیف مذهبی اند از اضطراب کمتری رنج می‌برند.(15)
در پژوهش خلخالی (1380) با عنوان مقایسة نیم رخ رواین افراد با گرایش مذهبی بالا و پایین در شهرستان تنکابن، مشخص شد که دانشجویانی که اعتقادات مذهبی بیشتری داشتند کمتر به اختلالات روانی در آیتم های مربوط به آزمون(MMPI 16 مبتلا بوده‌اند.

4-چگونگی اثرات مذهب و شعایر دینی و مذهبی بر روان و جسم

پرسش این است که شعایر دینی و مذهبی به چه علت و با چه راه کارهایی می‌توانند بر روان و جسم انسان تأثیرهای مثبتی داشته باشند؟
عوامل فرهنگی و اجتماعی، از طریق مکانیسم کورتیکو و جتایتو (17) (قشری – نباتی) باعث تغییر فیزیولوژیکی می‌شوند. بدین معنا که محرک های محیطی، خواندن نماز، ذکر و.... از راه مراکز قشری مغز و ارتباط متقابل آنها با مراکز غدد تالاموس (18) وهیپوتالاموس، (19) مفهوم و رنگ عاطفی پیدا می‌کنند. (20)
از سوی دیگر، این مراکز با غدة هیپوفیز (21) در ارتباط ‌اند و هپیوفیز فعالیت غده های دیگر، از جمله غدد تیرویید و فوق کلیوی را تنظیم می‌کند. بدین صورت، یک امر محیطی و اجتماعی از طریق مکانیسم کورتیکو و جتایتو، در یک پدیدة فیزیولوژیک اثر می‌گذارد. این بدین معناست که تحریک هیپوفیز توسط هیپوتالاموس و آن هم با تأثیر گذاشتن بر از قشر مغز و ترشح هورمون های استرس زا باعث می‌شود که فرد در برابر فشارهای روانی مقاومت نشان دهد. همین فرآیند با تأثیر گذاشتن بر غدة تیرویید و غدد دیگر، باعث افزایش سوخت وساز بدن، و افزایش انرژی جسمی و روانی می‌گردد. (22)
حتی در بررسی های انجام شده، مشخص شده است که دعا، نیایش و دیگر شعایر دینی و انواع مدیتیشن ها، با استفاده از راه کار کورتیکو و جتایتو بر روی سلول های دفاعی بدن، همچون پادتن ها اثر گذاشته و مقاومت بدن را در برابر بیماری های جسمی مزمن، مانند سرطان، و بیماری روانی مزمن، همچون اسکیزوفرنی افزایش می‌دهد.

 

برگین (23) (1991) معتقد است که اندیشة مذهبی، به دلایل زیر، تأثیرات مثبت و پیامدهای مناسب بر وضعیت روان شناختی افراد دارد:
.1مذهب معنایی برای زندگی فراهم می‌سازد (چیزی که بتوان برای آن زیست و برای آن مرد)؛
.2 امید و خوش بینی را فراهم می‌آورد؛
3 .به افراد مذهبی، احساس کنترل توسط خداوند را می‌دهد که احساس عدم کنترل شخص را جبران می‌کند؛
.4 راه و روش زندگی بهتر را برای فرد فراهم می‌آورد؛
.5 هنجارهای مثبت اجتماعی ایجاد می‌کند که خود، حمایت های اجتماعی را برمی‌انگیزند.

از سوی دیگر، راه کارهای موجود در شعایر دینی و مذهبی، همچون آرام سازی و تخلیة هیجانی، از راه کارهایی هستند که باعث آرامش و کاهش دردهای جسمی و روانی می‌شوند.
.1 آرام سازی: همان گونه که ذکر شد، آرام سازی دینی اساساً شیوه‌ای مطلوب برای کاهش دردهای بشری است. یکی از مصادیق ایجادکنندة آرامش در فرهنگ اسلامی، نماز است. در احادیث و روایات فراوانی، مسئله دست یابی به آرامش به وسیلة نماز، در سیرة ائمه و معصومین (ع) آورده شده است؛ برای مثال، داستان بیرون کشیدن تیر از پای حضرت علی (ع) هنگام نماز یا زمانی که پیامبر اکرم(ص) هنگام نماز به بلال می‌فرموند: ای بلال، ما را به آرامش برسان، مواردی از مسئله آرام سازی هستند.
همچنین، در احوال بزرگانی چون شیخ الرئیس ابوعلی سینا آمده است که هر گاه در حل مسئله‌ای فرومی‌ماند، دو رکعت نماز به جای می‌آورد. نماز از جمله عبادتی است که در ایجاد حالتی از آرام سازی کامل، آرامش روان و آسودگی عقل در انسان نقش اساسی دارد.
حالت آرام سازی، آرامش روان و آسودگی ناشی از نماز، از نظر روان شناسان، دارای اهمیت است؛ سافزون براین، مؤمن پس از نماز، به دعا و نیایش به درگاه باری تعالی (تعقیبات نماز) می پردازد که این، خود به تداوم آرامش روانی برای مدتی پس از نماز کمک می‌کند.(24)
2 .تخلیة هیجانی: یکی از جنبه های ارزنده و مهم نهادهای مذهبی، وابستگی و دل بستگی روحانی شدیدی است که یک مذهب به پایه های اصول اعتقادی آن دارد؛ به گونه‌ای که خالصانه و آگاهانه به آن عشق ورزیده، دستورهای آن را تعبداً اجرا می‌کند. یکی از مصادیق این عشق و اعتقاد را می‌توان در زیارتگاه ها و قبور ائمه (ع) و امام زاده ها، همچون مشهد مقدس دید. در این مکان مقدس، همه ساله زائران بسیار زیادی اعم از پیرو جوان سر از پا نشناخته و نیازمند و معتقد، خالص، سرشمار از هیجان ها و احساسات مذهبی، گرد حرم مطهر تجمع می‌کنند و بجز دعاهایی که به صورت گروهی یا فردی خوانده می‌شوند، بیشتر زائران، محکم به ضریح چسبیده، آن را می‌بوسند و در آغوش می‌کشند و امام را با تمام آرزوها و غصه های خود مورد خطاب قرار می‌دهند و به یاری می‌طلبند.
اثرات روانی بر قراری چنین ارتباطی با امام (ع) موضوعی واقعی است و این تجربه، اغلب با علاقه، وفاداری و خلوص نیت فرد ارتباط دارد. بدیهی است که از نظر مذهب شیعه، غیر از برداشت های بالا، نکات و اهداف عمیق تری نیز در زیارات عتبات متبرکه نهفته است.(25)
در فرایند زیارت و در آغوش کشیدن ضریح، راه کار کورتیکو و جتایتو بکار می‌افتد و همان اثرات فیزیولوژیکی دعا و نیایش، یعنی افزایش سلول های دفاعی بدن و افزایش فعالیت غدد مختلف بدن، ایجاد می‌کند.

نتیجه گیری
 

در این بررسی اجمالی تلاش شده است تا با مروری کوتاه، مبانی نظری و تحقیقی موجود، دربارة تأثیر شعایر دینی (دعا، نیایش، زیارت و...) بر بهداشت روانی بررسی شود:
1. عقیده براین است که یکی از راه های اساسی و پر اهمیت که بشر می‌تواند به کمک آن از ابتلا به بیماری های جسمی، روانی و اجتماعی پیشگیری کند، دعا، نیایش و نماز به بارگاه حق تعالی است. با کمک گرفتن از دین، نماز و نیایش، انسان به منبع بی پایان قدرت الهی وابسته شده و احساس اعتماد به نفس کرده، آغاز به فعالیت می‌کند و هر گز نا امیدی را به خود راه نمی‌دهد.
.2 همه فعالیت های بدن تحت تأثیر دو سیستم عصبی و هورمونی قرار  دارد. هر گونه اطلاعات واردشده به سیستم عصبی، نخست در بخش های مختلف مغز تجزیه و تحلیل قرار می‌شوند و براساس نوع اطلاعات، واکنش های متفاوتی به آنها داده می‌شود که این اثرات، یا از طریق راه های عصبی و یاهورمون های ترشح شده از غدد انجام می‌گیرند.
3. سیستم قشری – نباتی یک سیستم مغزی است که از طریق آن، می‌توان تأثیرات مطلوب شعایر دینی را تبیین کرد. توسل به امامان، دعا، نماز، و زیارت،ابتدا توسط قشر مغز دریافت می‌شوند و با توجه نیت و قصد نیروبخشی و افزایش توانایی، این اطلاعات در سیستم عصبی تجزیه و تحلیل می‌گردند و به سیستم ایمنی و غدد دستورصادر می‌شود که در برابر فشار روانی یا بیماری مقاومت نشان دهد. سلول های دفاعی بدن، از سیستم های مختلف ترشح می‌شوند وهریک از آنها، فعالیت خود را در اعضای مختلف انجام می‌دهند؛
4. با توجه به بررسی های انجام شده در مسائل دینی و علمی، می‌توان گفت که برای انجام پژوهش های دینی و علمی، می‌توان پیش فرض های لازم را از احادیث، روایات و آیات قرآنی برگرفت و براساس آنها، فرضیه های علمی تدوین و سپس به مرحلة آزمایش گذشته شوند؛ بنابراین، می‌توان براساس پیش فرض های دینی، علمی را بنا نهاد؛ چراکه در دین، در زمینة تأثیرات مثبت و مضر بسیاری از یافته های نوین علمی، مطالبی نهفته بود که با پیشرفت علم و فنّاوری، بیشتر آنها تأیید شده‌اند.

پی‌نوشت‌ها:
 

1. زهره خسروی، بررسی تأثیر نماز بر اختلالات روانی نوجوانان، ص49.
2.Chronobiology
 3سید علی احمدی بحری، «نقش ایمان و اعتقاد مذهبی در درمان بیماری‌ها و معرفی 3 مورد»، اندیشه و رفتار، ش4، ص11-10.
4.Anabolism
5.Somatothorop
6.Cortisol
7. Adrenalin
8. Glocorticoeids
.9سید علی احمدی بحری، «نقش ایمان و اعتقاد مذهبی در درمان بیماری‌ها و معرفی 3 مورد»، اندیشه و رفتار، ش4، ص11-10.
. 10منظر حسین اکبر، تأثیر مثبت نماز بر روان و جسم، ص8.
11. James and mamoel J
.12 زهره خسروی، بررسی تأثیر نماز بر اختلالات روانی نوجوانان، ص48.
13. Hallpern
14 .علیرضا خاتونی، «بررسی تاثیر آوای قرآن کریم بر میزان اضطراب بیماران بستری در بخش مراقبت‌های ویژه قلبی پزشکی ایران، دانشکده پرستاری و مامایی، ص21.
.15 محمد امین جلیلوند، بررسی رابطه نماز با اضطراب، ص 21-20.
16.Minnesota Multiphasic personality Inventory (MMPI)
17. Corticovegetative.
18.Thalamus
19. Hypothalamus
.20 شهنام ابوالقاسمی، رابطه بین اضطراب و T.M، ص18.
21.Hypophysis
.22 شهنام ابوالقاسمی، رابطه بین اضطراب و T.M، ص19.
23.Bergin
.24 ایرج شاکری‌نیا، دین نیاز دیروز ، امروز و فردای انسان، ص24.
. 25جعفر بلهری، نیروی شفا بخش ایمان»، روان شناسی، ش13، ص17.
 

منابع
- ابوالقاسمی، شهنام، «رابطه بین اضراب و T.M ». مقاله ارائه شده در همایش داخلی بهداشت روانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تنکابن، 1378، ص 12- 18.
-احمدی بحری، سیدعلی، «نقش ایمان و اعتقاد مذهبی در درمان بیماری ها و معرفی 3 مورد»، اندیشه ورفتار، ش 4، آبان 1375، ص 23- 27.
-احمدی، علی اصغر، روان شناسی شخصیت از دیدگاه اسلامی، تهران، مؤسسه انتشارت امیرکبیر، 1368.
- آل یاسین، سیدعلی، «نقش مذهب در حفظ سلامت روان». ماهنامه پیوند، ش 174، آذر، 1373، ص 242 و 284
- بلهری، جعفر، «نیروی شفا بخش ایمان». روان شناسی، مرکز روان پزشکی رازی، ش 13، اردیبهشت، 1365، ص 84- 92.
- جلیلوند، محمد امین، «بررسی رابطه نماز با اضطراب». دانشگاه آزاد اسلامی. ش 8، تیر، 1378، ص 46 – 49.
- جیمز، ویلیام، دین و روان، ترجمة قائنی. تهران، آموزش انقلاب اسلامی، 1372.
- حسین اکبر، منظر، «تأثیر مثبت نماز بر روان و جسم». مقاله ارائه شده در سومین همایش استانی نماز. دانشگاه علوم پزشکی گیلان، اریبهشت، 1377.
- خاتونی، علیرضا، بررسی تأثیرآوای قرآن کریم بر میزان اضطراب بیماران بستری در بخش مراقبت های ویژه قلبی پزشکی ایران، تهران دانشکده پرستاری و مامایی علوم پزشکی ایران، 1376.
- خسروی، زهره، «بررسی تأثیر نمازبر اختلالات روانی نوجوانان». دانشگاه آزاد اسلامی، ش 8 ، شهریور، 1378، ص 19-26.
- خلخالی، علی، «مقایسه نیمرخ روانی افراد با گرایش مذهبی بالا و پایین». مقاله ارائه شده درسلسله همایش های علمی – کاربردی جوان، دین افسردگی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تنکابن، 1378.
- رمضانی، حمیدرضا، «بررسی وضعیت روانی و مذهبی افراد دارای HIV»، مقاله ارائه شده در اولین همایش بین‌المللی نقش دین در بهداشت روان، دانشگاه علوم پزشکی ایران، 1380
- شاکری نیا، ایرج، «تأثیر نماز بربهداشت روانی»، مقاله ارائه شده در سومین همایش استانی نماز، دانشگاه علوم پزشکی گیلان، 1377.
- شاکری نیا، ایرج «دین نیاز دیروز، امروز و فردای انسان»، مقاله ارائه شده در همایش دین ودنیا از منظر امام علی (ع)، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، 1379.
- شاکری نیا، عبدالله، «آرامش واطمینان قلبی، دست آورد ارزشمند شعایر دینی و تأثیر آن بر بهداشت روان» علوم تربیتی و روان‌شناسی، ج3، ش2، مهر، 1380، ص 31- 36.
- شاملو، سعید، بهداشت روانی، تهران، رشد، 1385.
- غباری، باقر، «باورهای مذهبی و اثرات آنها بر بهداشت روان»، اندیشه و رفتار، ش 4، آذر 1374، 17- 22.
- گیدنز، آنتونی، جامعه‌شناسی، ترجمة صبوری، تهران نی، 1373.
- میلانی‌فر، بهروز، بهداشت روانی، تهران، قومس، 1372.
- مطهری، مرتضی، طهارت روح، تهران، ستاد اقامه نماز، 1375.
- نجم عراقی، لعیا، «مطالعه تجربی دعای معنوی به عنوان روش الحاقی به روان درمانی»، روان‌شناسی و دین، ش 1، آبان، 1379، 26- 31.
اسلام و پژوهش های تربییتی ش 3